आपत्ती म्हणजे काय?
आपत्ती म्हणजे नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित
घटकांमुळे घडणारी अशी घटना, ज्यामुळे मानवी जीवन, मालमत्ता, पर्यावरण, किंवा
सामाजिक व्यवस्थेवर गंभीर परिणाम होतो.
नैसर्गिक आपत्तीची :
निसर्गातील असंतुलनामुळे होणाऱ्या आपत्ती.
नैसर्गिक आपत्ती म्हणजे निसर्गातील अनियंत्रित
घटकांमुळे घडणारी अशी घटना, जी अचानकपणे उद्भवते आणि मानवी
जीवन, पर्यावरण, व मालमत्तेचे मोठ्या
प्रमाणावर नुकसान करते.
उदाहरणे: भूकंप, चक्रीवादळ,
ज्वालामुखीचा उद्रेक,त्सुनामी,अतिवृष्टी,ढगफुटी,पूर,
दुष्काळ.
नैसर्गिक आपत्ती
निसर्गातील असंतुलनामुळे होणाऱ्या आपत्ती.
१ . भूकंप (Earthquake)
उदाहरणे:
२००१ गुजरात भूकंप
२०१५ नेपाळ भूकंप
कारणे:
टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या हालचाली
ज्वालामुखीचा उद्रेक
खाणकाम किंवा अण्वस्त्र चाचण्या
परिणाम:
इमारती, पूल आणि
रस्त्यांचे नुकसान
जीवितहानी आणि स्थलांतर
भूगर्भातील पाण्याच्या प्रवाहात बदल
उपाययोजना:
भूकंपरोधक इमारतींची उभारणी
जनजागृती आणि बचाव प्रशिक्षण
भूकंपाचे वेध घेण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर
२ . चक्रीवादळ (उदाहरणे:
१९९९ ओडिशा चक्रीवादळ
२०२१ तौक्ते चक्रीवादळ
कारणे:
उष्ण समुद्राच्या पृष्ठभागावर कमी दाब निर्माण
होणे
हवामानातील अनियमितता
परिणाम:
किनारी भागातील मालमत्तेचे नुकसान
शेती आणि जलस्रोतांचे नुकसान
पूर आणि मलेरिया, डेंग्यूसारख्या
रोगांचा प्रादुर्भाव
उपाययोजना:
वेधशाळा आणि अलर्ट सिस्टम
किनारी भागातील लोकांचे स्थलांतर
किनारी भागांमध्ये वनराई वाढवणे
३ . ज्वालामुखीचा उद्रेक
उदाहरणे
१८८३ क्राकाटोआ उद्रेक
२०१० आयसलँडचा ज्वालामुखी
कारणे:
पृथ्वीच्या आत मॅग्माचा दाब वाढणे
टेक्टॉनिक प्लेट्सच्या हालचाली
परिणाम:
राखेमुळे हवेचे प्रदूषण
पिकांचे नुकसान आणि स्थलांतर
हवामान बदल
उपाययोजना:
ज्वालामुखींच्या क्षेत्रांचे सतत निरीक्षण
उद्रेकापूर्वीच्या चेतावणी यंत्रणा
आपत्ती व्यवस्थापनासाठी तातडीच्या योजना
४ . त्सुनामी (Tsunami)
उदाहरणे:
२००४ हिंद महासागर सुनामी
२०११ जपानची फुकुशिमा सुनामी
कारणे:
भूकंपामुळे समुद्राच्या तळात हालचाल
ज्वालामुखीचा उद्रेक
भूगर्भीय विस्फोट
परिणाम:
किनारी भागातील मोठ्या प्रमाणावर जीवितहानी
पाणी आणि अन्नाचा तुटवडा
पर्यावरणीय हानी
उपाययोजना:
सुनामी अलर्ट सिस्टम
किनारी भागात संरक्षक भिंती बांधणे
स्थानिक लोकांचे स्थलांतर
५ . अतिवृष्टी (Heavy
Rainfall)
उदाहरणे:
२००५ मुंबई अतिवृष्टी
२०१८ केरळ पूर
कारणे:
हवामान बदल
मान्सूनचा अनियमितपणा
परिणाम:
पूर आणि मातीची धूप
शेतीचे नुकसान
जीवित हानी
तसेचमालमत्तेची हानी
जलजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव
उपाययोजना:
जलवाहिन्यांचे योग्य व्यवस्थापन
पाणलोट क्षेत्रांचे संवर्धन
हरित क्षेत्र वाढवणे
६ . ढगफुटी (Cloudburst)
उदाहरणे:
२०१३ केदारनाथ ढगफुटी
२०२१ हिमाचल प्रदेश ढगफुटी
कारणे:
हवामानातील अस्थिरता
उष्णतेमुळे जलवाष्पाचा जास्त संचय
परिणाम:
अचानक पूर
भूस्खलन
शेती आणि जलस्रोतांचे नुकसान
उपाययोजना:
ढगफुटी संभाव्य भागांचे पूर्वानुमान
जलसाठ्यांची सुरक्षा
स्थानिक लोकांचे पुनर्वसन
७ . पूर (Flood)
उदाहरणे:
२०१८ केरळ पूर
२०२० बिहार पूर
कारणे:
अतिवृष्टी
नद्यांचे अतिक्रमण
जलवाहिन्यांची अडथळा निर्माण होणे
परिणाम:
जीवितहानी आणि मालमत्तेचे नुकसान
शेतीचे नुकसान
जलजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव
उपाययोजना:
पूर नियंत्रण प्रकल्प
नद्यांचे व्यवस्थापन
जलस्रोतांचे संवर्धन
८ . दुष्काळ (Drought)
उदाहरणे:
१९७२ महाराष्ट्र दुष्काळ
२०१६ मराठवाडा दुष्काळ
कारणे:
पावसाचा अभाव
जलस्रोतांचा अयोग्य वापर
हवामान बदल
परिणाम:
अन्नधान्य उत्पादन कमी होणे
स्थलांतर
पाण्याचा तुटवडा
उपाययोजना:
जलसंधारण
सूक्ष्म सिंचन तंत्रज्ञानाचा वापर
पाण्याचा शाश्वत वापर
९ . जागतिक महामारी (Global
Pandemic)
उदाहरणे:
कोविड-१९
१९१८ स्पॅनिश फ्लू
कारणे:
विषाणूंचा जलद प्रसार
जागतिक प्रवास आणि संपर्क
स्वच्छतेचा अभाव
परिणाम:
मोठ्या प्रमाणावर मृत्यू
अर्थव्यवस्थेचे नुकसान
मानसिक आरोग्याचे प्रश्न
उपाययोजना:
सार्वजनिक आरोग्य सेवा मजबूत करणे
लसीकरण आणि स्वच्छतेची सवय
आंतरराष्ट्रीय सहकार्य.
१०) वनवा (Forest Fire)
वनवा म्हणजे जंगलातील झाडे, वने, आणि वनस्पती अचानक पेट घेऊन विस्तृत क्षेत्र
जळून जाण्याची नैसर्गिक आपत्ती. वनव्यामुळे पर्यावरणीय, आर्थिक,
आणि मानवी जीवनावर गंभीर परिणाम होतो.
वनव्याची कारणे
वनवा नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित कारणांमुळे होऊ
शकतो.
१. नैसर्गिक कारणे:
उष्णतेची लाट (Heat Wave): उन्हाळ्यात तापमान खूप वाढल्याने कोरडी पाने आणि गवत पेट घेते.
विजेचा कडकडाट (Lightning): विजेच्या प्रहारामुळे झाडे पेट घेऊन आग पसरते.
ज्वालामुखीचा उद्रेक (Volcanic
Eruption): ज्वालामुखीच्या राखेमुळे आग लागण्याची शक्यता असते.
२. मानवनिर्मित कारणे:
जाणीवपूर्वक आग लावणे: काही वेळा शिकार, शेती किंवा इतर कारणांसाठी आग लावली जाते.
सिगारेट किंवा तंबाखूचे अवशेष: जंगलात सिगारेटचे
जळते टोक टाकल्याने आग लागते.
वीजवाहिन्या (Electric Wires): वाऱ्यामुळे झाडांवरून जाणाऱ्या वीजवाहिन्या तुटल्यास आग पसरू शकते.
पर्यटकांची बेफिकिरी: कॅम्पिंगदरम्यान पेटवलेले
शेकोटी व्यवस्थित विझवली नाही तर आग पसरते.
वनव्याचे परिणाम
१. पर्यावरणीय परिणाम:
जैवविविधतेचा नाश: झाडे, प्राणी, पक्षी, आणि कीटक नष्ट
होतात.
हवामान बदल (Climate Change): जळलेल्या वनस्पतींमुळे कार्बन डायऑक्साइडचे प्रमाण वाढते.
मातीची धूप (Soil Erosion): वनस्पती नष्ट झाल्यामुळे मातीची धूप होते.
२. आर्थिक परिणाम:
लाकडाचे नुकसान: जंगलातील मौल्यवान झाडे नष्ट
होतात.
शेतीचे नुकसान: वनव्यामुळे शेतजमिनीही प्रभावित
होतात.
पर्यटनावर परिणाम: जंगल पर्यटन बंद पडल्यामुळे
स्थानिक अर्थव्यवस्थेला फटका बसतो.
३. मानवी परिणाम:
आरोग्यावर परिणाम: धुरामुळे श्वसनाचे आजार
होतात.
स्थलांतर: जंगलाजवळ राहणाऱ्या लोकांना स्थलांतर
करावे लागते.
पाणीटंचाई: जळलेल्या जंगलांमुळे जलस्रोत आटतात.
वनव्यावरील उपाययोजना
१. आग प्रतिबंधक उपाय:
वनक्षेत्रात जनजागृती: स्थानिक लोकांना
वनव्याच्या धोका आणि प्रतिबंधक उपाय याबाबत माहिती देणे.
सिगारेट आणि जळणाऱ्या वस्तूंचा वापर टाळणे:
जंगलात सिगारेट, तंबाखू किंवा शेकोटी लावण्यावर बंदी घालणे.
वीजवाहिन्यांची देखभाल: जंगलातून जाणाऱ्या
वीजवाहिन्यांची योग्य निगा राखणे.
२. आग विझवण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञान:
ड्रोनचा वापर: आग लागलेली ठिकाणे शोधण्यासाठी
ड्रोनचा वापर.
पाणी फवारणी करणारी विमाने: मोठ्या क्षेत्रावर
आग विझवण्यासाठी हवाई पद्धतींचा वापर.
फायर ब्रिगेड टीम: वन विभागाने प्रशिक्षित फायर ब्रिगेड टीम तयार करणे.
३. जंगल पुनर्निर्माण (Reforestation):
जळालेल्या भागात झाडे लावून जंगलाची पुनर्बांधणी
करणे.
स्थानिक वनस्पती आणि प्राण्यांचे संवर्धन करणे.
४. कायदेशीर उपाय:
कडक नियमावली: जंगलात आग लावण्यावर कठोर कायदे
आणि दंड.
वनरक्षकांची नेमणूक: वनव्याची शक्यता असलेल्या
भागात अधिक वनरक्षक ठेवणे.
५. नैसर्गिक पद्धतींचा वापर:
फायरब्रेक तयार करणे: जंगलात आग पसरू नये म्हणून
झाडे कापून मोकळी जागा तयार करणे.
वनस्पतींचे व्यवस्थापन: कोरड्या गवत आणि पानांचे
नियमित साफसफाई करणे.
वनवा ही
गंभीर नैसर्गिक आपत्ती असून, त्यावर प्रतिबंध
घालण्यासाठी स्थानिक पातळीवर जनजागृती, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा
वापर, आणि कायदेशीर उपाययोजना आवश्यक आहेत. जंगलांचे संरक्षण
केल्याने पर्यावरण संतुलन राखले जाऊ शकते आणि भविष्यातील वनव्यांचा धोका कमी होऊ
शकतो.
इतर नैसर्गिक आपत्ती
1. वादळ (Storm)
उदाहरण: २०१३ फिलिपिन्स
टायफून
उपाय: वनीकरण आणि हवामान नियंत्रण
2. भूस्खलन (Landslide)
उदाहरण: २०१४ माळीण गाव
भूस्खलन
उपाय: मृदासंवर्धन आणि वनसंवर्धन
3. हिमवादळ (Snowstorm)
उदाहरण: २०२१ अमेरिका
हिमवादळ
उपाय: योग्य बांधकाम आणि उष्णतेचे साधन
नैसर्गिक आपत्तींचा सामना करण्यासाठी जनजागृती, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि योग्य आपत्ती व्यवस्थापन महत्त्वाचे आहे. स्थानिक लोकांच्या सहभागाने आणि शासकीय उपाययोजनांनी आपत्तींचा प्रभाव कमी करता येतो.
मानवनिर्मित आपत्ती.
मानवनिर्मित आपत्ती म्हणजे मानवी चुकीमुळे, हलगर्जीपणामुळे, किंवा जाणूनबुजून केलेल्या
कृत्यांमुळे घडणारी अशी घटना, ज्यामुळे मानवी जीवन, पर्यावरण, व सामाजिक व्यवस्थेवर नकारात्मक परिणाम
होतो.
उदाहरणे: औद्योगिक दुर्घटना, प्रदूषण, अणुऊर्जा अपघात, दहशतवादी
हल्ले,दंगे .
मानवनिर्मित आपत्तीचे प्रकार,उदाहरणे
,परिणाम,करणे व उपाय (व्यवस्थापन):
१. औद्योगिक आपत्ती (Industrial
Disasters):
उदाहरण: १९८४ मधील भोपाळ
वायू दुर्घटना. यामध्ये युनियन कार्बाइड कारखान्यातून मिथाईल आयसोसायनेट वायू गळती
झाली.
परिणाम: हजारो लोकांचा मृत्यू, शारीरिक अपंगत्व, दीर्घकालीन पर्यावरणीय हानी.
कारणे: सुरक्षा उपायांची कमतरता, व्यवस्थापनातील हलगर्जीपणा.
२. पर्यावरणीय आपत्ती (Environmental
Disasters):
उदाहरण: जंगलतोड, प्लास्टिक
प्रदूषण, वायू प्रदूषण.
परिणाम: जागतिक तापमानवाढ, जैवविविधतेचा ऱ्हास, पुराचे प्रमाण वाढणे.
कारणे: मानवी हस्तक्षेप, निसर्गाचा अविवेकी वापर.
३. वाहतूक अपघात (Transport
Disasters):
उदाहरण: रेल्वे अपघात, हवाई अपघात, समुद्री जहाज अपघात.
परिणाम: मानवी जीवितहानी, मालमत्तेचे नुकसान.
कारणे: तांत्रिक बिघाड, मानवी चूक, देखभालीतील त्रुटी.
४. युद्ध व दहशतवाद (War and
Terrorism):
उदाहरण: २६/११ मुंबई
दहशतवादी हल्ला.
परिणाम: मोठ्या प्रमाणावर जीवित व मालमत्तेचे
नुकसान.
कारणे: राजकीय तणाव, असुरक्षित सीमा, दहशतवादी गटांचे वाढते प्रभाव.
५. अण्वस्त्र किंवा रासायनिक आपत्ती (Nuclear
or Chemical Disasters):
उदाहरण: १९८६ मधील
चेरनोबिल अणुऊर्जा दुर्घटना.
परिणाम: रेडिएशनमुळे गंभीर आजार, जमिनीची नापिकी, प्रदूषण.
कारणे: अणुऊर्जा प्रकल्पातील सुरक्षा यंत्रणेतील
त्रुटी.
आपत्ती व्यवस्थापन उपाय:
१. औद्योगिक सुरक्षा नियमांची कडक अंमलबजावणी.
२. पर्यावरण संवर्धनासाठी जनजागृती.
३. वाहतूक साधनांची नियमित देखभाल व चालकांचे
प्रशिक्षण.
४. युद्ध व दहशतवाद टाळण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय
सहकार्य.
५. अणुऊर्जा प्रकल्पांसाठी कठोर सुरक्षा
धोरणे.
मानवनिर्मित आपत्ती टाळण्यासाठी मानवी जबाबदारी
व सजगता महत्त्वाची आहे.
आपत्ती व्यवस्थापनासाठी विविध प्रकारच्या
साहित्यांचा उपयोग केला जातो. या साहित्यांचा उपयोग आपत्तीपूर्व, आपत्ती दरम्यान, आणि आपत्ती नंतरच्या परिस्थितीत
होतो. याची माहिती पुढे दिली आहे:
आपत्ती व्यवस्थापनासाठी उपयोगी साहित्य
१. प्राथमिक उपचार साहित्य (First
Aid Kit)
प्राथमिक उपचारासाठी लागणारे साहित्य जसे की
बँडेज,
अँटीसेप्टिक लोशन, वेदनाशामक औषधे, सॅनिटायझर, कात्री, आणि
थर्मामीटर.
उपयोग: जखमा, भाजलेल्या
भागांवर उपचार, आणि इतर किरकोळ दुखापतींसाठी.
२. शोध आणि बचाव साहित्य (Search
and Rescue Equipment)
टॉर्च आणि बॅटऱ्या,दोरखंड (Ropes),शिड्या (Ladders),वायर कटर आणि हॅमर स्ट्रेचर
ध्वनी शोधक उपकरणे (Sound
Detectors)
उपयोग: अडकलेल्या लोकांना वाचवणे, ढिगारे काढणे, आणि अंधाऱ्या भागात शोधकार्य करणे.
३. आग प्रतिबंधक साहित्य (Fire
Safety Equipment)
फायर एक्सटिंग्विशर, आग प्रतिरोधक कापड (Fireproof
Blankets),पाणी फवारणी यंत्र (Water Sprayers),स्मोक
डिटेक्टर
उपयोग: आग विझवणे आणि आग लागल्यास बचाव करणे.
४. वैयक्तिक संरक्षण साहित्य (Personal
Protective Equipment - PPE)
हेल्मेट, ग्लोव्हज (Gloves), गॉगल्स, मास्क (N95 किंवा गॅस मास्क), बूट
उपयोग: आपत्तीच्या ठिकाणी काम करणाऱ्या
व्यक्तींचे संरक्षण.
५. जीवनावश्यक साहित्य (Essential
Supplies)
पिण्याचे पाणी (Water Purifiers किंवा पाण्याच्या बाटल्या)
इन्स्टंट अन्नपदार्थ (Ready-to-Eat
Meals)
तंबू (Tents)
उबदार कपडे आणि चादरी
उपयोग: विस्थापित लोकांसाठी तात्पुरती व्यवस्था.
६. दळणवळण आणि संवाद साधने (Communication
Devices)
वॉकी-टॉकी
सॅटेलाइट फोन
रेडिओ
मेगाफोन - उपयोग: आपत्तीच्या ठिकाणी संपर्क
साधणे आणि सूचना देणे.
७. उर्जेची साधने (Energy Equipment)
पोर्टेबल जनरेटर
सोलर चार्जर
बॅटरी बँक
उपयोग: आपत्तीच्या ठिकाणी वीज पुरवठा
करण्यासाठी.
८. पूर नियंत्रण साहित्य (Flood
Control Equipment)
वाळूच्या पोत्यांचे संच (Sandbags)
पाण्याचा प्रवाह अडवणारे उपकरण (Flood
Barriers)
पाण्याचे पंप
उपयोग: पूरग्रस्त भागात पाणी अडवणे आणि काढणे.
९. जखमी वाहतूक साहित्य (Casualty
Transport Equipment)
स्ट्रेचर
व्हीलचेयर
अॅम्ब्युलन्स
उपयोग: जखमींना सुरक्षित ठिकाणी हलवणे.
१०. आपत्ती निवारण साधने (Disaster
Mitigation Tools)
भूकंप प्रतिरोधक उपकरणे (Seismic
Sensors)
हवामान निरीक्षण उपकरणे (Weather
Monitoring Tools)
ध्वनी किंवा कंप शोधक (Vibration
Detectors)
उपयोग: आपत्ती आधीच ओळखणे आणि प्रतिबंध करणे.
आपत्ती व्यवस्थापनासाठी महत्त्वाच्या उपाययोजना
१. जनजागृती: नागरिकांना आपत्तीच्या
प्रकारांबद्दल आणि सुरक्षेसाठी काय करावे याबद्दल माहिती देणे.
२. प्रशिक्षण: बचाव कार्यासाठी स्वयंसेवकांचे
प्रशिक्षण.
३. आपत्ती निवारण केंद्रे: सुरक्षित स्थळे
तयार करणे.
४. तंत्रज्ञानाचा वापर: आपत्ती ओळखण्यासाठी
आधुनिक उपकरणे वापरणे.
आपत्ती व्यवस्थापनासाठी वरील साहित्य आणि
उपाययोजना अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. योग्य नियोजन, साधनांची
उपलब्धता, आणि प्रशिक्षित मनुष्यबळ यामुळे आपत्तीचा प्रभाव
कमी करता येतो.
आपत्ती व्यवस्थापन कायदा (Disaster
Management Act) 2005
२००५ साली भारत सरकारने संपूर्ण देशभर लागू
केला. या कायद्याचा उद्देश आपत्तीपूर्व तयारी, आपत्तीच्या
वेळी प्रभावी प्रतिसाद आणि आपत्ती नंतर पुनर्वसन आणि पुनर्बांधणी यासाठी एक व्यापक
यंत्रणा उभारणे आहे. हा कायदा आपत्ती व्यवस्थापनासाठी एक राष्ट्रीय चौकट प्रदान
करतो.
आपत्ती व्यवस्थापन कायद्याचे प्रमुख मुद्दे:
१. प्रस्तावना आणि उद्देश
नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित आपत्तीमुळे होणारे
नुकसान कमी करणे.
आपत्तीपूर्व तयारी, आपत्ती प्रतिसाद, पुनर्वसन आणि पुनर्बांधणी यासाठी
कार्यप्रणाली निश्चित करणे.
एकात्मिक, समन्वयित आणि
प्रभावी आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा उभारणे.
२. महत्वाच्या संस्था आणि समित्या
राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA):
अध्यक्ष: पंतप्रधान
राष्ट्रीय पातळीवर आपत्ती व्यवस्थापन धोरण तयार
करणे.
राज्ये आणि जिल्ह्यांना मार्गदर्शन करणे.
राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (SDMA):
अध्यक्ष: संबंधित राज्याचा मुख्यमंत्री
राज्य पातळीवर धोरणे आणि योजना तयार करणे.
जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन
प्राधिकरण (DDMA):
अध्यक्ष: जिल्हाधिकारी
जिल्हा पातळीवर आपत्ती व्यवस्थापनाचे नियोजन आणि
अंमलबजावणी करणे.
राष्ट्रीय कार्यकारी समिती (NEC):
आपत्ती व्यवस्थापन धोरणांची अंमलबजावणी
सुनिश्चित करणे.
३. आपत्ती व्यवस्थापनाचे टप्पे
आपत्तीपूर्व (Pre-Disaster):
आपत्तीविषयी जनजागृती, प्रशिक्षण, आणि आपत्तीची पूर्वतयारी करणे.
धोका निवारण योजना (Disaster
Risk Reduction Plans) तयार करणे.
आपत्ती दरम्यान (During Disaster):
बचाव कार्य, तात्काळ मदत
पुरवणे, आणि आपत्तीग्रस्त भागांमध्ये समन्वय ठेवणे.
आपत्ती नंतर (Post-Disaster):
पुनर्वसन आणि पुनर्बांधणी कार्य करणे.
नुकसानग्रस्त भागांमध्ये सामान्य परिस्थिती
पुनर्स्थापित करणे.
४. आपत्ती व्यवस्थापन कायद्याचे
तरतुदी
कलम 6: NDMA स्थापन
करणे आणि त्याचे कार्यक्षेत्र निश्चित करणे.
कलम 8: SDMA स्थापन
करणे.
कलम 10: NEC च्या
कार्यपद्धतींची आखणी.
कलम 12: आपत्तीग्रस्त
लोकांना मदत आणि पुनर्वसनासाठी मार्गदर्शक तत्वे ठरवणे.
कलम 35: केंद्र
सरकारला तातडीची उपाययोजना करण्याचे अधिकार.
कलम 51 ते 60:
उल्लंघन करणाऱ्यांसाठी शिक्षा आणि दंडाची तरतूद.
५. शिक्षा आणि दंडाचे प्रावधान
कलम 51: आदेशाचे
पालन न केल्यास 1 वर्ष कैद किंवा दंड.
कलम 54: खोटी माहिती
देणाऱ्यास 1 वर्ष कैद.
कलम 56: सरकारी
कर्मचाऱ्यांनी जबाबदारी टाळल्यास शिक्षेची तरतूद.
मानवनिर्मित आपत्ती: औद्योगिक दुर्घटना, रासायनिक गळती, जैविक आपत्ती, युद्धजन्य
परिस्थिती.
महत्त्व.
या कायद्यामुळे राष्ट्रीय, राज्य आणि जिल्हा पातळीवर आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा मजबूत झाली.
विविध यंत्रणांमध्ये समन्वय वाढला आणि
आपत्तीच्या वेळी तत्काळ मदत पुरवणे सुलभ झाले.
लोकांमध्ये आपत्तीविषयी जागरूकता निर्माण
करण्यासाठी शिक्षण कार्यक्रम आणि प्रशिक्षणाद्वारे मदत मिळाली.
उदाहरणे:
कोविड-१९ महामारी: या
कायद्यांतर्गत लॉकडाऊन लागू करण्यात आला आणि नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कारवाई
करण्यात आली.
भूकंप आणि पूर परिस्थिती: NDMA आणि SDMA ने पुनर्वसनासाठी महत्त्वाची भूमिका
बजावली.
आपत्ती व्यवस्थापन कायदा २००५ हा आपत्तींसाठी प्रभावी आणि व्यावहारिक प्रतिसाद देणारा महत्त्वाचा कायदा आहे. तो केवळ आपत्ती निवारणावर लक्ष केंद्रित करत नाही तर पुनर्वसन आणि पुनर्बांधणीसाठीही मार्गदर्शन करतो.
राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF)
राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF)
म्हणजे National Disaster Response Force. ही
एक विशेषीकृत दल आहे जी आपत्तीच्या वेळी जलद आणि प्रभावी प्रतिसाद देण्यासाठी
कार्यरत आहे. NDRF ची स्थापना २००६
साली भारत सरकारने आपत्ती व्यवस्थापन कायदा 2005 अंतर्गत
केली.
NDRF चे उद्देश आणि कार्य
१. आपत्ती व्यवस्थापनासाठी तत्पर प्रतिसाद:
नैसर्गिक आपत्ती (भूकंप, पूर, चक्रीवादळ, भूस्खलन) आणि
मानवनिर्मित आपत्ती (औद्योगिक दुर्घटना, रासायनिक गळती)
यांना सामोरे जाण्यासाठी NDRF तयार आहे.
२. बचाव आणि मदत कार्य:
आपत्तीग्रस्त भागात लोकांना सुरक्षित स्थळी
हलवणे.
अडकलेल्या लोकांना वाचवणे आणि प्राथमिक उपचार
देणे.
३. प्रशिक्षण आणि जनजागृती:
स्थानिक प्रशासन आणि नागरिकांना आपत्ती
व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण देणे.
आपत्तीविषयी जनजागृती कार्यक्रम राबवणे.
४. तंत्रज्ञानाचा वापर:
आधुनिक तंत्रज्ञान आणि उपकरणांचा वापर करून बचाव
कार्य करणे.
NDRF ची रचना
NDRF मध्ये सध्या १२
बटालियन आहेत, ज्या विविध पॅरामिलिटरी फोर्सेस कडून
घेतलेल्या आहेत:
१. सीमा सुरक्षा दल (BSF)
२. केंद्रीय राखीव पोलीस दल (CRPF)
३. केंद्रीय औद्योगिक सुरक्षा दल (CISF)
४. सशस्त्र सीमा बल (SSB)
5. भारत-तिबेट सीमा पोलिस (ITBP)
प्रत्येक बटालियनमध्ये:
साधारण ११५० जवान
असतात.
NDRF चे मुख्यालय नवी दिल्ली येथे आहे.
महत्त्वाचे कामगिरी क्षेत्र
1. भूकंप:
२०१५ मध्ये नेपाळ भूकंप – NDRF ने मोठ्या प्रमाणावर बचावकार्य केले.
भारतातील विविध भूकंपप्रवण भागांत NDRF तैनात होते.
२. पूर आणि चक्रीवादळ:
केरळ पूर (२०१८) – NDRF ने
हजारो लोकांचे प्राण वाचवले.
ओडिशा आणि पश्चिम बंगाल येथे आलेल्या
चक्रीवादळांमध्ये NDRF ने त्वरित मदत केली.
३. औद्योगिक दुर्घटना:
विशाखापट्टणम वायू गळती (२०२०)
– NDRF ने परिस्थिती नियंत्रणात आणली.
४. महामारी परिस्थिती:
कोविड-१९ महामारी (२०२०):
NDRF ने निर्जंतुकीकरण, जनजागृती आणि मदतकार्य
केले.
विशेष कौशल्ये आणि उपकरणे
विशेष प्रशिक्षण:
NDRF च्या जवानांना जलतरण, पर्वतारोहण, रसायन व जैविक आपत्ती, तसेच वैद्यकीय बचावाचे प्रशिक्षण दिले जाते.
उपकरणे: बोटी, ड्रोन,
श्वसन यंत्रणा, रसायन आणि जैविक गळतीसाठी
विशेष सूट, प्राथमिक उपचार किट, आणि
आधुनिक शोध यंत्रे.
NDRF चे प्रशिक्षण केंद्र
NDRF जवानांना विविध प्रशिक्षण केंद्रांमध्ये
प्रशिक्षित केले जाते:
सिविल डिफेन्स कॉलेज, नागपूर
राष्ट्रीय औद्योगिक सुरक्षा अकादमी (NISA),
हैदराबाद
NDRF ची वैशिष्ट्ये
१. जलद प्रतिसाद:देशभरात त्वरित पोहोचण्यासाठी
NDRF च्या बटालियन विविध राज्यांमध्ये तैनात आहेत.
२. समन्वय:
NDRF स्थानिक प्रशासन, राज्य
सरकार, आणि इतर आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणांशी समन्वय ठेवते.
३. आंतरराष्ट्रीय कामगिरी:
NDRF ने अनेक आंतरराष्ट्रीय आपत्तींसाठी
मदतकार्य केले आहे, जसे नेपाळ भूकंप (२०१५).
NDRF हे भारतातील एक अत्यंत महत्त्वाचे दल आहे
जे संकटाच्या वेळी तत्परतेने मदत आणि बचावकार्य करते. त्यांच्या प्रशिक्षित
जवानांमुळे अनेकांचे प्राण वाचवले जातात आणि आपत्तीग्रस्त भागात लवकर पुनर्वसन
शक्य होते.
नागरी सुरक्षा दल (Civil
Defence) हे एक स्वयंसेवी संघटन आहे, जे
आपत्ती आणि आणीबाणीच्या परिस्थितीत नागरिकांचे संरक्षण आणि मदत करण्यासाठी कार्यरत
असते. नागरी सुरक्षा दलाची स्थापना मुख्यतः युद्धजन्य परिस्थिती, नैसर्गिक आपत्ती, मानवनिर्मित आपत्ती, तसेच इतर संकटांच्या वेळी नागरिकांचे जीवन व मालमत्तेचे संरक्षण
करण्यासाठी करण्यात आली.
नागरी सुरक्षा दलाचा इतिहास
नागरी सुरक्षा दलाची संकल्पना दुसऱ्या महायुद्धा
दरम्यान अस्तित्वात आली, जेव्हा नागरिकांना युद्धजन्य
परिस्थितीत संरक्षणाची गरज भासली.
भारतात नागरी सुरक्षा कायदा १९६७(Civil Defence Act, १९६७) अंतर्गत नागरी सुरक्षा दल स्थापन करण्यात
आले.
प्रारंभी युद्धकालीन परिस्थितीसाठी हे दल तयार
करण्यात आले होते, परंतु कालांतराने आपत्ती
व्यवस्थापन आणि सामाजिक सुरक्षा यामध्येही या दलाचा सहभाग वाढला.
उद्देश व कार्य
१. युद्धजन्य परिस्थितीत मदत:
हवाई हल्ला, बॉम्बस्फोट
किंवा इतर युद्धजन्य संकटांमध्ये नागरिकांचे संरक्षण करणे.
२. आपत्ती व्यवस्थापन:
नैसर्गिक आपत्ती (पूर, भूकंप, चक्रीवादळ) आणि मानवनिर्मित आपत्ती (आगीचे
स्फोट, रासायनिक गळती) यामध्ये बचाव कार्य करणे.
३. जनजागृती:
आपत्तीपूर्व तयारी, सुरक्षितता उपाय, प्रथमोपचार याबाबत नागरिकांना
प्रशिक्षण देणे.
४. सामाजिक सेवा:
स्वच्छता मोहीम, आरोग्य
सेवा, वाहतूक नियंत्रण, तसेच पुनर्वसन
कार्यात सहभाग.
५. संपत्ती व मालमत्तेचे संरक्षण:
आपत्तीच्या वेळी सरकारी व खाजगी मालमत्तेचे
संरक्षण करणे.
नागरी सुरक्षा दलाची रचना
१. महासंचालक (Director General):
नागरी सुरक्षा दलाचे राष्ट्रीय पातळीवरील
प्रमुख.
२. राज्य पातळीवरील अधिकारी
राज्य पातळीवर संबंधित अधिकारी नागरी सुरक्षा
दलाचे नेतृत्व करतात.
३. स्वयंसेवक:
नागरी सुरक्षा दलाचे काम स्वयंसेवकांच्या माध्यमातून चालते.
स्वयंसेवकांना विशेष प्रशिक्षण दिले जाते.
४. कार्यरत विभाग:
प्रथमोपचार विभाग: जखमींवर प्राथमिक उपचार करणे.
अग्निशमन व बचाव विभाग: आगीवर नियंत्रण व बचावकार्य.
संकेत व संचार विभाग: आपत्कालीन परिस्थितीत
संदेशवहन.
नागरी सुरक्षा दलाचे प्रशिक्षण
नागरी सुरक्षा स्वयंसेवकांना खालील गोष्टींवर प्रशिक्षण दिले जाते:
१. प्रथमोपचार: जखमींना तात्काळ मदत.
२. अग्निशमन: आग विझवण्याचे तंत्र व उपकरणांचा वापर.
३. शोध आणि बचाव कार्य: अडकलेल्या लोकांना सुरक्षित बाहेर काढणे.
४. रासायनिक, जैविक आणि आण्विक आपत्ती व्यवस्थापन: संकटांवर त्वरित प्रतिसाद.
५. वाहतूक व संचार: वाहतूक नियंत्रण आणि संदेशवहन प्रणाली वापरणे.
महत्त्वाचे कार्यक्षेत्रे
१. युद्धकालीन परिस्थिती:
नागरी संरक्षणासाठी बंकर तयार करणे, लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवणे.
२. नैसर्गिक आपत्ती:
पूर, भूकंप, चक्रीवादळ यामध्ये मदत व बचाव कार्य.
३. महामारी परिस्थिती:
कोविड-१९ महामारीमध्ये नागरी सुरक्षा दलाने नागरिकांना मदत केली.
४. सामाजिक उपक्रम.
स्वच्छता मोहीम, रक्तदान शिबिरे, आरोग्य तपासणी शिबिरे.
१. आपत्ती व्यवस्थापनात महत्त्वाची भूमिका:
नागरी सुरक्षा दल स्थानिक प्रशासनाला मदत करून आपत्तीग्रस्त भागात त्वरित मदत पुरवते
२. स्वयंसेवी संस्था:
नागरी सुरक्षा दल हे पूर्णतः स्वयंसेवकांवर आधारित आहे, त्यामुळे समाजातील लोकांचा मोठा सहभाग असतो.
३. सामाजिक बांधिलकी:
आपत्तीच्या वेळी नागरिकांना मदत करणे आणि सामाजिक उपक्रम राबवणे.
४. तत्पर प्रतिसाद:
प्रशिक्षित स्वयंसेवकांच्या माध्यमातून जलद आणि
प्रभावी प्रतिसाद दिला जातो.
नागरी सुरक्षा दल हे आपत्ती व्यवस्थापन आणि नागरिकांच्या संरक्षणासाठी एक महत्त्वाचे स्वयंसेवी दल आहे. त्यांच्या प्रशिक्षण, जनजागृती आणि आपत्ती निवारण कार्यामुळे देशभरात संकट काळात मोठा दिलासा मिळतो. प्रत्येक नागरिकाने नागरी सुरक्षा दलाशी संलग्न होऊन समाजहितासाठी योगदान देण्याचा प्रयत्न करावा.
शालेय शिक्षणातील आपत्ती निवारण आणि व्यवस्थापन
शाळा ही विद्यार्थ्यांच्या जीवनाचा महत्त्वाचा
भाग आहे. नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित आपत्ती येण्याची शक्यता शाळेतही असते.
त्यामुळे विद्यार्थ्यांना आपत्ती निवारण आणि व्यवस्थापन यासंबंधी शिक्षण देणे
महत्त्वाचे आहे. यामुळे आपत्तीच्या वेळी ते घाबरून न जाता योग्य ती काळजी घेऊन
स्वतःचे आणि इतरांचे संरक्षण करू शकतील.
शालेय शिक्षणात आपत्ती निवारणाबाबत
विद्यार्थ्यांना देण्यायोग्य माहिती
१. आपत्ती म्हणजे काय?
नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित संकटे म्हणजे आपत्ती.
उदा. नैसर्गिक आपत्ती: भूकंप, पूर, चक्रीवादळ, वादळ, गारपीट, भूस्खलन.
मानवनिर्मित आपत्ती: आगीची दुर्घटना, रासायनिक गळती, वीजेचा शॉर्ट सर्किट, इमारत कोसळणे.
२. आपत्तींचे प्रकार व त्यांचा सामना करण्यासाठी उपाययोजना:
भूकंप:
डेस्कखाली लपणे.
भिंतीपासून दूर राहणे.
भूकंपानंतर सुरक्षित स्थळी जाणे.
आगीची दुर्घटना:
आग लागल्यास खाली झुकून बाहेर पडणे.
पाण्याचा वापर किंवा अग्निशामक सिलेंडर वापरणे.
पूर:
उंच ठिकाणी जाणे.
इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंपासून दूर राहणे.
चक्रीवादळ:
सुरक्षित ठिकाणी आसरा घेणे.
खिडक्या व दरवाजे बंद ठेवणे.
३. आपत्तीच्या वेळी घ्यावयाची काळजी:
घाबरून न जाता शांत राहणे.
शिक्षकांच्या सूचनांचे पालन करणे.
मदत कार्यासाठी आपत्कालीन क्रमांक (100, 101, 108) लक्षात ठेवणे.
४. आपत्ती व्यवस्थापन साधनांची माहिती:
विद्यार्थ्यांना करून घेता येणारी प्रात्यक्षिके
१. आपत्ती निवारण मॉक ड्रिल (Mock
Drill):
उद्देश: विद्यार्थ्यांना आपत्तीच्या वेळी त्वरित प्रतिक्रिया देण्याचे प्रशिक्षण.
कसे करावे?
शाळेत भूकंप, आग किंवा पूर यांसारख्या आपत्तींची नक्कल करून विद्यार्थ्यांना सुरक्षिततेचे प्रात्यक्षिक करायला लावणे.
शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली "Drop, Cover, Hold" (डेस्कखाली लपणे) शिकवणे.
इमारतीतून सुरक्षितपणे बाहेर पडण्याचा सराव करणे.
३. अग्निशमन यंत्राचा वापर:
उद्देश: विद्यार्थ्यांना आग विझवण्यासाठी अग्निशमन यंत्र कसे वापरायचे याचे प्रशिक्षण.
प्रात्यक्षिक.
शाळेतील शिक्षकांनी किंवा अग्निशमन दलाच्या अधिकाऱ्यांनी अग्निशामक सिलेंडरचा वापर करून दाखवणे.
काही विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष सराव करून घेणे.
३. प्रथमोपचार प्रशिक्षण.
उद्देश: आपत्कालीन परिस्थितीत जखमींना प्राथमिक मदत कशी द्यायची याचे शिक्षण.
प्रात्यक्षिक:
४. आपत्कालीन बाहेर पडण्याचा सराव:
उद्देश: विद्यार्थ्यांना सुरक्षित मार्गाने बाहेर पडण्याचा सराव घडवणे.
प्रात्यक्षिक:
शाळेच्या प्रत्येक वर्गात बाहेर पडण्याचे मार्ग दाखवून देणे.
गजर (अलार्म) वाजवल्यानंतर सर्व विद्यार्थ्यांनी शांततेत आणि गोंधळ न करता बाहेर पडण्याचा सराव करणे.
५. आपत्ती व्यवस्थापन पोस्टर वाचन:
विद्यार्थ्यांना आपत्ती व्यवस्थापन विषयक पोस्टर तयार करून वर्गात लावायला सांगणे.
उदा. "भूकंपाच्या वेळी काय करावे?", "आग लागल्यास काय करावे?
६. आपत्कालीन संपर्क क्रमांकांची यादी तयार करणे:
विद्यार्थ्यांना महत्त्वाचे आपत्कालीन क्रमांक शिकवणे आणि यादी तयार करायला सांगणे.
पोलिस: 100
अग्निशमन सेवा: 101
आरोग्य सेवा: 108
७. स्थानिक आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाचे भेटी:
विद्यार्थ्यांना स्थानिक आपत्ती व्यवस्थापन कार्यालयाला भेट घडवून आणणे.
त्यांना आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा कशी काम करते हे समजावून सांगणे.
शालेय अभ्यासक्रमात समाविष्ट करण्यासारखे मुद्दे
१. आपत्ती व्यवस्थापनावर आधारित प्रकल्प कार्य:
विद्यार्थ्यांना आपत्तींच्या प्रकारांवर सादरीकरण किंवा प्रकल्प तयार करायला सांगणे.
२. आपत्ती व्यवस्थापनावर निबंध लेखन व चर्चा:
"भूकंपाच्या वेळी सुरक्षितता" किंवा "आगीच्या वेळी काय काळजी घ्यावी?" अशा विषयांवर निबंध लेखन.
३. चित्रकला व पोस्टर स्पर्धा:
आपत्ती व्यवस्थापनाबद्दल जनजागृती करणारे चित्र किंवा पोस्टर तयार करायला लावणे.
शालेय शिक्षणात आपत्ती निवारण व्यवस्थापन
यासंबंधी सखोल माहिती आणि प्रात्यक्षिके विद्यार्थ्यांना दिली गेली तर त्यांना
आपत्तीच्या वेळी योग्य ती काळजी घेता येईल. यामुळे शाळा सुरक्षित होईल आणि
विद्यार्थी आत्मविश्वासाने संकटांचा सामना करू शकतील. "सुरक्षित शाळा, सुरक्षित भविष्य" या दृष्टिकोनातून शाळांनी आपत्ती व्यवस्थापनाचे
प्रशिक्षण व प्रात्यक्षिके नियमितपणे आयोजित करावीत.
